Stereotiep gedrag

Veel van het gedrag dat wij van een paard vragen is aangeleerd gedrag. Heel veel hiervan trainen wij bewust met ons paard. Denk aan alle rijtechnische oefeningen die wij van ze vragen, maar ook zaken als meelopen aan een halstertouw en halster, stil blijven staan als ze iets spannend vinden, een trailer inlopen, etc.. Maar veel gedrag van paarden trainen we ook onbewust in, met als gevolg dat een paard ongewenst of probleem gedrag laat zien. Een voorbeeld hiervan is het schoppen tegen deuren tijdens voertijd. Dit is gedrag dat wij onbewust aanleren aan ons paard en waar we ons vervolgens aan storen. 

In sommige situaties kan een paard extreem gedrag laten zien. Dit gedrag noemen we stereotiep gedrag en is een onbewust geleerd gedrag onder invloed van de omgeving. In het filmpje wordt uitgelegd waarom paarden dit afwijkende gedrag gaan ontwikkelen. 

Definities

Stereotiep gedrag zien we in heel veel verschillende vormen en maten. Het is hier soms lastig te achterhalen wat nu precies stereotiep gedrag is en welke gedragingen hier niet onder vallen.

Om onderscheid te maken tussen wel of geen stereotiep gedrag is het handig om een aantal definities te weten, namelijk ongewenst gedrag, stereotiep gedrag en stalondeugd.

Ongewenst gedrag

Ongewenst gedrag is al het gedrag dat een risico oplevert voor mens, paard en/of omgeving.

Dit is een heel breed begrip en kan ook op die manier ingevuld worden. Al het gedrag dat in een of andere vorm een gevaar oplevert, valt hier onder. Denk bijvoorbeeld aan beschadigingen die het paard oploopt omdat hij tegen een deur schopt. Of een paard dat jou probeert te bijten als je hem poetst.

Ongewenst gedrag laat een paard even zien, waarna hij weer naar een ander gedrag gaat. Er zit geen continue herhaling in. Bij ongewenst gedrag zien we gedrag dat beïnvloed wordt door lichamelijke klachten of gedrag dat onbewust is aangeleerd. Beide varianten kunnen met behandeling en training weer weggaan.

Stereotiep gedrag

Bij stereotiep gedrag is de definitie al een stuk complexer, namelijk:

Stereotiep gedrag of stereotypie is een herhaalde, vormvaste beweging die ogenschijnlijk geen duidelijke functie heeft.

Hierbij vallen een aantal eigenschappen op die dit gedrag dus moet bevatten:

• Herhaald

• Vormvast

• Geen duidelijke functie

Herhaald

Stereotiep gedrag is een gedrag dat continu herhaald wordt door het paard. Hij is hierin niet af te leiden door aandacht, voer of correctie. Tijdens het uitvoeren van stereotiep gedrag wordt endorfine aangemaakt in de hersenen. Dit is een lichaamseigen stof die voor pijnstilling en rust zorgt. Wanneer paarden dit ervaren hebben, is het heel moeilijk nog af te leren, omdat het een verslavend aspect heeft. Deze beloning zorgt voor de herhaling van het gedrag.

Vormvast

De herhalingen die het paard laat zien zijn vormvast. Dit betekent dat het gedrag altijd hetzelfde is, in hetzelfde patroon uitgevoerd wordt. Je kunt bijvoorbeeld het aantal herhalingen tellen of een stopwatch aanzetten tijdens een serie van herhalingen. Deze zullen vrijwel altijd gelijk zijn.

Geen duidelijke functie

Het gedrag dat het paard laat zien, lijkt doelloos. Voor ons heeft het gedrag geen duidelijke functie. Voor het paard is het echter een manier om met zijn omgeving en stress om te gaan. Het paard vindt hier dus wel degelijk een functie in, alleen is dit geen natuurlijke functie of gedrag.

Stalondeugd

Een stalondeugd is een stereotiep gedrag, dat in/rondom stal wordt uitgevoerd.

Stereotiep gedrag kan overal naar voren komen, denk aan hoofdschudden of rondjes lopen in de weide. Maar veel stereotiepe gedragingen zijn stalondeugden en komen voornamelijk voor in stal. Hierbij is heel vaak de stalomgeving en/of het stalmanagement ook oorzaak van het gedrag.

Oorzaken

Er kunnen verschillende oorzaken zijn voor stereotiep gedrag. Een die vaak gehoord wordt, is dat paarden dit gedrag van elkaar overnemen. Als één paard op stal weeft, neemt de rest het van dat paard over. Ze kopiëren het gedrag van elkaar. Dit is NIET waar. Paarden kunnen niet op die manier leren en kunnen dus niet op die manier gedrag van elkaar overnemen.

Chronische stress door het niet uit kunnen voeren van natuurlijk gedrag

Wat er wel gebeurt, is dat de paarden vergelijkbaar gedrag gaan ontwikkelen, omdat ze allemaal op dezelfde manier gehuisvest zijn en allemaal onder hetzelfde stalmanagement vallen. De belangrijkste reden voor stereotiep gedrag is namelijk het ontbreken van de mogelijkheid om natuurlijk gedrag te laten zien.

Het natuurlijk gedrag van paarden bevat een aantal essentiële onderdelen:

• Onbeperkt eten van ruwvoer

• Sociaal contact

• Veel bewegen

Wanneer een paard belemmert wordt in de uitvoering van deze essentiële onderdelen van zijn natuurlijk gedrag, dan levert dat stress op. En deze (chronische) stress kan stereotiep gedrag veroorzaken.

Chronische stress door omgevingsfactoren

Chronische stress kan ook op andere manier optreden bij het paard. Bijvoorbeeld wanneer een paard gestald staat op een hele drukke manege, waar weinig rust heerst. Of wanneer een paard gehuisvest staat naast een heel druk paard. Hierin speelt de omgeving altijd een rol.

Pijn en lichamelijk ongemak

Een andere oorzaak van stereotiep gedrag is pijn. Zeker wanneer een paard van de een op de andere dag afwijkend gedrag en soms zelfs stereotiep gedrag laat zien, is pijn daar altijd de oorzaak van. Denk bijvoorbeeld aan zware kreupelheid of problemen aan het maagdarmkanaal.

Verschillende stadia van ontwikkeling Stereotiep gedrag kan worden onderverdeeld in drie stadia met verschillende kenmerken. Hierbij is in stadium één het gedrag nog te beïnvloeden en in stadium drie bijna niet meer. Stadium 1 Het gedrag dat het paard laat zien, wordt meerdere keren herhaald omdat de oorzaak steeds terugkomt of aanhoudt. Een voorbeeld is een merrie die gescheiden wordt van haar veulen. De merrie gaat schrapen om het veulen terug te krijgen. Als het veulen terugkomt dan wordt de merrie als het ware beloond voor haar gedrag. En dit zorgt ervoor dat ze het de volgende keer ook zal doen. In deze fase reageert het paard nog wel op de omgeving. Als er dus iemand langs de box van de merrie loopt, dan zal merrie stoppen met schrapen. Stadium 2 In dit stadium wordt het gedrag al meer stereotiep. Het gedrag wordt herhaald bij een vergelijkbare prikkel, dit hoeft dus niet altijd meer de oorspronkelijke prikkel te zijn. De merrie begint bijvoorbeeld nu al te schrapen wanneer er iemand wegloopt met het veulen en dus niet meer alleen als het veulen weg is. De omgeving heeft nog wel invloed op het gedrag. Maar het gedrag kun nu alleen nog maar gestopt worden als het gestraft wordt. Stadium 3 Een stadium 3 stereotiep gedrag is gedrag dat niet meer wordt opgewekt door een bepaalde prikkel, maar dat ook spontaan begint of bij opwinding. De omgeving heeft nu geen invloed meer. Het gedrag heeft geen specifieke oorzaak, maar is een op zichzelf staand gedrag. De merrie zal nu bijvoorbeeld al schrapen als ze voer aan hoort komen, bij opwinding of zomaar spontaan. Als een paard plotseling in stadium 3 terecht komt, zonder stadium 1 en 2 te doorlopen, dan kan de oorzaak een ziekte zijn. Een paard met een kiesprobleem kan bijvoorbeeld heel erg met zijn hoofd gaan schudden, zonder dat daar meteen een aanleiding voor lijkt te zijn (zoals vliegen). Wel of niet af te leren? Stadium 1 In dit stadium is het paard net begonnen met het vertonen van het stereotiep gedrag. Afleren is in dit stadium nog goed te doen. In dit stadium kun je het patroon dat het gedrag veroorzaakt vrij gemakkelijk doorbreken door het paard af te leiden. Dit kan op verschillende manieren gedaan worden, maar heel belangrijk bij alle oplossingen is dat de omgeving van het paard aangepast wordt. De stalondeugd wordt veroorzaakt door een stressvolle situatie of door het niet kunnen uitvoeren van het natuurlijk gedrag. Om te voorkomen dat het paard het stereotiepe gedrag niet door ontwikkelt naar stadium 2, moet de situatie waarin het paard staat veranderd worden. Stadium 2 Ook in dit stadium is het doorbreken van de situatie het belangrijkste. Alleen als het paard in een andere situatie komt met meer bewegingsvrijheid, meer sociaal contact en een beter voermanagement met meer ruwvoer en minder krachtvoer, kan het stereotiep gedrag doorbroken worden. De stalondeugd in dit stadium is al veel moeilijker af te leren dan in stadium 1. In dit stadium werkt alleen afleiden niet meer, maar moet er al sterker gereageerd worden. Hulpmiddelen zoals luchtzuigbanden en weefrekken zijn echter niet goed om te gebruiken als de huisvesting van het paard niet veranderd wordt (symptoombestrijding). Dit kan alleen gedaan worden als er 100% voldaan wordt aan mogelijke sociale contacten, volop bewegingsvrijheid en onbeperkte ruwvoervoorziening en lichamelijke klachten volledig zijn uitgesloten. Wanneer er niet voldaan wordt aan de natuurlijke behoeften van een paard of er zijn nog pijnklachten en er worden toch hulpmiddelen gebruikt om het gedrag te doorbreken, dan wordt het welzijn van het paard alleen maar erger geschaad. De stressfactor blijft immers aanwezig en alleen de manier waarop hij daarmee omgaat wordt tegengegaan. Het risico is dat het paard nu ander gedrag gaat ontwikkelen om de situatie weer te kunnen controleren. Stadium 3 In dit stadium is het doorbreken van het stereotiep gedrag nauwelijks meer mogelijk. In dit stadium heeft het gedrag geen duidelijke aanleiding meer, maar is het een op zichzelf staand gedrag. Natuurlijk is het wel van belang om het welzijn van het paard te verbeteren, maar dit zal geen invloed meer hebben op het wel of niet uitvoeren van het stereotiepe gedrag. Ook hier wordt het gebruiken van hulpmiddelen afgeraden, omdat het gedrag al zo ver is ontwikkeld dat het ondanks hulpmiddelen doorgezet zal worden. Juist bij de belemmering van het gedrag, ervaart het paard extra stress. Wat in dit stadium nog kan helpen is het paard in een volledig andere huisvestingsvorm te zetten. Van individuele box naar groepshuisvesting op een paddock paradise bijvoorbeeld. Hiermee wordt het paard uit zijn comfortzone gehaald en wordt hij getriggerd ander gedrag te laten zien. Het is niet gegarandeerd dat dit het stereotiepe gedrag helemaal verhelpt, maar het is in dit stadium het enige wat nog echt te proberen is.

Naar boven